- Een appel Je kunt de aarde vergelijken met een appel.
- Bewegende platen Waar de platen verschuiven ontstaan vulkanen.
- Botsingen Soms schuiven platen over elkaar heen!
- Een stroperige massa Vulkanen spuiten de lava met veel geweld het land op!
- Hot spots Haarden vol magma.
- Verwoestend Een uitbarsting verbrijzelt de top van een berg.
- Vesuvius Een van de meest beroemde vulkaanuitbarstingen.
Een appel
Je zou de aardbol kunnen vergelijken met een appel. Het klokhuis is de gloeiendhete kern, het vruchtvlees is de dikke, stenen mantel, en de schil is de korst waarop wij leven. In vergelijking met de mantel is de korst heel dun. Hij rust op het harde gesteente van de buitenmantel. Daaronder is zó heet dat het steen er op sommige plekken vloeibaar is. Die roodgloeiende, kokende massa wordt magma genoemd. Er wordt enorm veel druk op uitgeoefend. Op sommige plaatsen ontsnapt het kolkende magma naar de oppervlakte. Daar zijn vulkanen. Magma wordt lava genoemd zodra het naar buiten komt.
Uit een vulkaan ontsnapt het vloeibaar gesteente vanuit het binnenste van de aarde.
Bewegende platen
Op een wereldkaart kun je goed zien dat alle continenten (werelddelen) hun eigen vorm hebben. Ze worden omringd door oceanen. De continenten en de oceaanbodems liggen op stenen platen in de diepte, die ook ieder hun eigen vorm hebben. Het zijn zeven gigantisch grote platen, en een aantal minder grote. Als puzzelstukken bedekken ze de hele wereld. Die platen liggen niet stil; ze bewegen langzaam over de mantel, langs elkaar, naar elkaar toe of van elkaar af. Dat merk je nauwelijks, ze verplaatsen zich hooguit twintig centimeter per jaar. Op de grensvlakken van platen kunnen vulkanen ontstaan. Onder de oceanen zijn de platen dunner dan onder de continenten.
Platen die uit elkaar drijven veroorzaken een lege ruimte die meteen wordt opgevuld door het magma uit de mantel. Op de bodem van de oceaan staan daarom ontelbare vulkanen. Maar we zien er niets van omdat ze onder water liggen. Soms wordt er één zo hoog dat hij boven de zee uitsteekt zoals dat bij IJsland te zien is. Platen die naar elkaar toe drijven botsen en schuiven over elkaar heen. De zwaarste plaat verdwijnt dan in de diepte. Op die plaatsen vormen zich diepzeetroggen. We noemen deze gebieden ook wel "subductiezones". De onderduikende plaat - altijd een oceanische - komt dan na miljoenen jaren zo diep dat hij gaat smelten. Het vloeibare magma zet uit en ontsnapt naar boven. Zo ontstaan ook weer vulkanen, op het land, zoals in het Andes gebergte, of als rijen vulkanische eilanden zoals in Japan of Indonesië
Een stroperige massa
Magma werkt zich omhoog naar de oppervlakte en komt bij een vulkaanuitbarsting naar buiten. Een vulkaanuitbarsting wordt ook wel een "eruptie" genoemd. Erupties zijn er in verschillende soorten. Sommige vulkanen ontploffen als het magma taai is en veel gas(stoom, waterdamp) bevat. Kleine en grote klodders magma worden dan de lucht in geslingerd en komen op de grond terecht in de vorm van as, lapilli(bolletjes ter grootte van een erwt), slakken of bommen. Als het magma juist erg vloeibaar is dan ontstaan kokende lavafonteinen en rivieren van snelstromende lava. Dan verloopt de eruptie veel rustiger. Er zijn natuurlijk ook allerlei tussenvormen.
Lava koelt af, en na een
tijdje is het een hoge berg geworden waarvan het topje boven de zeespiegel
uitsteekt. Zo kunnen vulkanische eilanden ontstaan. Japan en de eilanden
van Indonesië zijn op deze wijze ontstaan. Vulkanen kunnen eeuwenlang
'slapende' blijven. Maar eens barsten ze onverwacht uit....
Een vulkaanuitbarsting kan met enorm veel kracht gepaard gaan.
Hot spots
Op sommige plaatsen in een plaat kunnen
'hot spots' ontstaan. Dat zijn haarden die gevuld worden met magma uit
de binnenmantel. Het magma wil ontsnappen, en probeert zich naar de oppervlakte
te werken. Het omliggende gesteente smelt en zo ontstaat er een 'kraterpijp'
naar boven. De lava wordt als een fontein naar buiten geperst en stroomt
als een stroperige rivier van heet vloeibaar steen het land op. Er ontstaat
een spitse berg van afgekoelde steen. Omdat de platen verschuiven, kan
er na honderden jaren wéér een uitbarsting zijn, maar dan op een andere
plek. Want de haard blijft wél op
zijn plaats maar de plaat niet. Zo ontstaat er een rijtje vulkanen waarvan
er maar één actief is. Op die manier zijn de eilanden van Hawaii ontstaan.
Vulkanen kunnen eeuwenlang "slapend" blijven.
Ze lijken dan uitgedoofd te zijn, maar diep ondergronds wordt langzaam
een hoge druk opgebouwd. Als ze dan uitbarsten, dan gaat dit met groot
geweld. Ze verwoesten dan de hele omgeving. Op 18 mei 1980 explodeerde
Mount St. Helens in de Verenigde Staten en heeft de omgeving tot op 30
km. afstand verwoest. De top van deze berg werd in één klap verbrijzeld
en als een stofwolk over de omgeving geblazen. De steenwolken werden vermengd
met hete as en vrijgekomen gassen. Bomen werden ontworteld en de hele
omgeving verwoest. In juni 1991 was er een soortgelijke explosie op de
Filippijnen. Daarbij vielen 400 doden, 400.000 mensen raakten dakloos.
Stortregens sloegen het stof neer en veroorzaakten modderstromen die hele
dorpen wegvaagden. Een aswolk kan nog een jaar na de uitbarsting de zon
tegenhouden over een groot deel van de wereld. Het is dan kouder dan gewoonlijk.
De aswolk kan nog lang na de uitbarsting de zon tegenhouden
Vesuvius
Eén van de meest beroemde uitbarstingen is die van de Vesuvius, bij de
stad Napels in Italië. In het jaar 79 na Christus, verwoestte een explosie
het stadje Pompeï. De mensen werden bedolven onder een dikke laag as en
steen die -vermengd met regen- in een soort cement veranderde. In de 18e
eeuw besloot men de stad op te graven. Waar de mensen bedolven waren,
waren afdrukken van hun lichaam ontstaan. Daar zijn met gips afgietsels
van gemaakt. De laatste uitbarsting van de Vesuvius was in 1944.